SAĞLIK REFERANS MODELLERİ

1. Giriş

2000’li yıllarda dünyada sağlık bilgi stratejileri denildiğinde, bilginin ‘kurumsal’ değil, ‘işlevsel’ bazda olduğu ve sağlık hizmeti veren tüm kurumların entegrasyonunun sağlandığı tümleşik sistemler akla gelmektedir. Bu nedenle ortak amaç, sağlık bilgi sistemlerinin modellenmesi ve ortak bir referans model oluşturulması gerekliliğidir. Bu nedenle de referans enformasyon modelleri oluşturulurken bilginin kurumsal olmadığı savından yola çıkılır.

Sağlık hizmetleri konusunda daha iyi bir sistem sunabilmek ve daha iyi bir bakım sağlayabilmek ancak, sağlık kurumları arasındaki bilgi akışının hızlı birşekilde sağlanması, buradan elde edilen bilginin yeniden kullanımı dolayısıyla, terminoloji standartlarının ve veri sözlüğünün oluşturulması ile mümkün olabilir.

Sağlık referans modelleri bir sağlık kurumu tarafından gereksinim duyulan, elde edilebilen ve kullanılabilen en yalın ve doğru bilgi kümesini simgeler. Bu nedenle bilgi sistemleri gereksinimleri belirlenirken ve bu sistemler tasarlanırken öncelikle sistemin çalışacağı ortamın bir modeli oluşturulur. Bu model o ortamdaki süreçlerin, akışların, ve verilerin analizleri ve dökümanlanması sonucu geliştirilir. Bu gelişme organizasyon içerisindeki iş tanımları ve akışlarını, süreçlerini ve görevlerin yeniden tasarlanmasını gerektirdiğinden organizasyonel kalkınmayı etkiler.

2. Bilgi Sistemi Geliştirme Aşamaları

Bir bilgi sistemi geliştirilirken belirli bir disiplin (metodoloji) ve onun gerektirdiği aşamalar izlenir. Birinci adım bilgi sisteminin temel gereksinimlerinin ortaya konulduğu ön çözümleme ve planlama adımıdır. Bu adımı sırasıyla çözümleme ve tasarım aşamaları izler. Çözümleme ve tasarım açşamalarında bilgi sistemi süreçleri, veri yapısı, süreçler arası ilişkiler ve bilgi akışı modellenir. Modelleme bilgi sistemleri geliştirme işleminin en önemli bölümü olup geliştirme için gerekecek temel omurgayı oluşturur. Çözümleme-Tasarım-gerçekleştirim aşamaları doğrusal biçimde uygulanmaz. Zaman zaman bir önceki aşamaya dönüş söz konusu olabilir. Bu durum, kullanılacak metodolojiye bağlıdır. Sistemin kurulması ve bu sistemi kullanacak kişilere eğitim verilmesi ise gerçekleştirim aşamasından sonra gerçekleştirilir (Bkz. Şekil 1.1).

Süreçler, veri yapıları, süreçler arası bilgi akışı ve ilişkiler modellenirken, belirli yazılım mühendisliği standartları (IEEE, ISO vb) ile uyumlu metodolojiler ve bu metodolojileri bilgisayar ortamında destekleyen CASE araçları kullanılır. Bu tür bir metodolojiye dayanmadan geliştirilen bilgi sistemlerinin yaşatılma ve bakımı olanaksızlaşır ve maliyetler oldukça yükselir.

Şekil 1 : Bilgi sistemi geliştirme etapları

Bir bilgi sistemi tasarımının temel bileşeni kullanılan veri modeli ve veri sözlüğüdür. Sağlık bilgi sistemlerinde veri modeli ve sözlüğünü tanımlayacak olursak, bir sağlık bilgi sistemi uygulamasının işleyeceği verilerin tümünün niteliklerini, özelliklerini, ilişkilerini, alabilecekleri değerleri, kullanım biçimlerini belirleyen bilgi kümesine denir. Bu kümenin en üst düzey bileşeni genelde varlık-ilişki diyagramları biçimindedir. Şekil 2’de grafiksel bir veri modeli örneği görülmektedir.

Şekil 2: Grafiksel bir veri modeli örneği

Başarılı bir bilgi sistemi uygulaması genel, tümleşik veri modelleri üzerinde hemfikir olmaya bağlıdır. Örneğin varlık-ilişki veri modeli öncelikle bir veri tabanı geliştirme aracıdır. Bu nedenle daha genel çerçevede bir veri modeli oluşturmak için sistematik birşekilde sağlık bakım aktiviteleriyle ilgili genişletilmelidir. Ayrıca, bir sağlık bilgi sistemindeki her bir varlığın ve onun niteliklerinin birbiriyle karışmayacakşekilde tanımlanması zorunluluğu vardır. Bunun için de genel bir veri sözlüğünün oluşturulması gereklidir. Aksi durumda sağlık kurumları arasında bilgisayar ortamında iletişim oldukça zorlaşır, bazı durumlarda olanaksızlaşır. Bu da bilginin paylaşılmaması anlamına gelir.

3. Veri Modelleri

Veri Modellerinin İşlevleri

Veri modelleri, gereksiz ayrıntılardan arınmış ama gereken tüm bilgi ve işlevleri içeren bir doküman oluşturur. Bu doküman, kuruluşun temel yapısı ve işlevlerinin kullanıcılar ve bilgi sistemleri üreticileri tarafından anlaşılmasını sağlar. Özellikle sağlık hizmetleri alanında, sağlık hizmetlerinin karmaşık altyapısını yeteri kadar küçük parçalara ayırıp irdeleyerek işlevsel düzeydeki tüm bilgi gereklerinin belirlenmesini sağlar. Bu modellerin en önemli işlevlerinden biri de hangi verilerin nerede, nasıl kullanılacağını tam olarak belirleyerek, açık, gelişebilen, tümleşebilen bilgi sistemleri oluşturmaktır.

Referans Modelleri Oluşturma

Sağlıkta referans modelleri çeşitli sağlık kuruluşları hakkındaki doğru ve eksiksiz bilgiye dayalı olarak üretilen, genel kullanımlı bilgi sistemi modelleridir.

Bu yolla, yeni bir sağlık kuruluşu için bilgi sistemleri gereksinimleri belirlenirken ve bu sistemler tasarlanırken sıfırdan başlanmaz ve üretilen sistemler birbirleri ile uyumlu olur. Referans model oluşturmadan önce 4 temel soru etrafında düşünmek gerekir:

1. Sağlık bilgi sistemleri nasıl açıklanabilir ve modellenebilir ?

a. Süreçler hangi elemanları ve fonksiyonları içermelidir ve birbirlerine nasıl bağlanmalıdır ?

b. Hangi fonksiyonel yönlerle ilgilenilmelidir ?

c. Genel yapı hangi kavramlara dayandırılmalıdır ? (iş tanımları, niteliklerin değerleri, işlem akışı vb. )

2. Bilgi ve sistem gerekleri nasıl kararlaştırılmalı ve belirlenmelidir?

3. Referans model ne kadar genel olmalıdır ?

4. Bu modelleri kullanabilmek için nasıl bir eğitim verilmelidir ?

Referans Modellerinin Uygulaması

Aslında referans modeller doğrudan kullanılamazlar, çünkü kurumsal değil, geneldirler. Bununla birlikte, referans modelleri oluşturmanın iki aşamada katkısı vardır:

1. Yeni bir sağlık bilgi sistemi tasarlarken,

2. Tümleşik, birbiriyle entegre bilgi sistemleri oluştururken.

İlki, bilgiyi paylaşmanın, onu yeniden keşfetmekten daha ekonomik olması prensibine dayanır. Diğer bir deyişle, bu modellerin kullanımı bir sağlık bilgi sistemi geliştiriminin başlangıç noktası olmalıdır. Şöyleki, bilgi sistemi planlaması ve tasarımı, sistematik dokümantasyonu ve var olan enformasyon servislerinin değerlendirilmesi ve bilgi sistemi geliştirilmesi aşamalarının gerçekleştirilmesi bu modellere dayanmalıdır.

İkincisi ise, hem terminoloji hem de bilgi alışverişini desteklemek üzere bu alanda standartlaşmayı destekler. Bu bağlamda tüm sağlık kurumları arasında etkili bilgi değişimini sağlamak üzere mesajları tanır ve genel bir terminoloji çerçevesinde standartlaşmayı kolaylaştırır.

Ülkemizde özellikle, ulusal ya da sektörel, ‘Referans Veri Modeli ve Sözlükleri’ nin hızla oluşturulması gereklidir. Böylelikle:

• Sağlık bilgi sistemleri daha doğru, kapsamlı, işlevsel ve birbirleri ile uyumlu olarak üretilebilecek,

• Verilerin kurumlar içinde ve dışında iletilmesi, işlenmesi ve değerlendirilmesi sağlanabilecektir.

4. Örnek geliştirmeler ve Uygulamalar

Bu konuda yapılan çalışmaların biri Health-Level 7’in gerçekleştirdiği Referans Enformasyon Modeli’dir. İngiltere ve Almanya uzun yıllardır çeşitli referans modelleri oluşturmakta ve kullanmaktadır. Bir diğer örnek ise Avustralya referans enformasyon modelidir. Bu konuda HL-RIM ve Avustralya Ulusal Sağlık bilgi sisteminden bahsedilecektir.

4.1 HL7 – RIM : Reference Information Model

HL-7 mesaj geliştirim çatısı gereksinim analizi, çözüm tasarımı ve gerçekleştirme aşamalarından oluşur.

Bu çalışma çerçevesindeki ilk etap gereksinim analizlerinin yapılmasıdır. Bu analizler yapılırken UCM (use-case) modelleri kullanılmaktadır (Bkz. Şekil 3 ve 4).

Şekil 3: Use-Case Modelleri

Enformasyon analizi aşamasında Referans Enformasyon Modeli (RIM) oluşturulup kullanılmaktadır. HL-7 referans enformasyon modeli içerisinde 123 sınıf, 179 ilişki ve 890 nitelik tanımlanmıştır. RIM’in bir alt-kümesi olan mesaj enformasyon modeli örneğin sadece mesajlar ile ilgili olan kısmın nesne, sınıf, ilişki ve niteliklerini içerir (EK-A). Bu modelle oluşturulan objeler en alt seviyedeki use-case diyagramları kullanılarak tanımlanmışlardır. Bu seviyede objeler durum-geçiş analizi gerektirirler. Durum-geçişler en alt seviyedeki use-case’leri yansıtırlar. Aslında bu araç sınıfların davranışını tam olarak anlatmak için kullanılır (Bkz. Şekil 5).

Bu konuda detaylı bilgi Health-Level-7 ana sayfasından ve Referans Enformasyon Modeli (RIM) ile ilgili HL-7 dokümanlarından elde edilebilir.

Şekil 4: Use-Case Modelleri

Şekil 5: HL-7 RIM’de Mesaj enformasyon sistemlerinde kullanılan bir Durum-Geçiş Diyagramı örneği

4.2 Avustralya, Ulusal Sağlık Bilgi Modeli

(Australia National Health Information Knowledgebase :

www.aihw.gov.au/nhik/owa/nhik_main_menu.entire_page)

Avustralya’da sağlık bilgi yönetiminde gün geçtikçe artan bir hızla veri modelleri kullanılmaktadır. Bu modelle en üst seviyedeki varlıktan aşağıya doğru her alt-varlığa ve bu varlığa ait tüm değer, nitelik vb. Özelliklere doğru süzülerek gidilebilir.

Avustralya Ulusal Sağlık Bilgi Sistemi Modeli –2. sürümü Şekil 6’da gösterildiği biçimde modellenmiştir.

Şekil 6: Avustralya Ulusal Sağlık Bilgi Modeli

Bu modelden bir alt-tip listesi seçilebilir. Örneğin, kişisel özellikleri seçtiğimizde (person characteristic) aşağıda verilen detaya doğru inebiliriz.

Person characteristic

Accommodation characteristic

Demographic characteristic

Education characteristic

Insurance / benefit characteristic

Labour characteristic

Legal characteristic

Lifestyle characteristic

Parenting characteristic

Bu modelde, yukarıda verilen her bir veri elemanı için nitelikler tanımlanırken, veri elemanı numarası, tipi, durumu, tanımı, içeriği ve sözlük numarası gibi detaylar tanımlanmıştır.

Kullanılan her nesne, veri ve ilişki için bu detaylar belirtilmiştir.

(Bkz. www.aihw.gov.au/nhik/owa/nhik_main_menu.entire_page)

5. Sonuç ve Öneriler

Sağlık bilgilerinin ve süreçlerinin ‘Ulusal Referans Modelleri’ nin oluşturulması:

Sağlık kuruluşlarının bilgi sistemlerinin doğru ve eksiksiz tasarımı,

Ulusal sağlık bilgi ağı üzerindeki bilişim/iletişim uygulamaları

Sağlık bilgilerinin değişilebilmesi ve değerlendirilebilmesi

gibi son derece öenmli konuların hızla gelişmesini sağlayacaktır.

Kaynaklar

Australia National Health Information Knowledgebase :
www.aihw.gov.au/nhik/owa/nhik_main_menu.entire_page
www.hl7.org
J.H. van bemmel and M.A. Musen, Handbook of Medical Informatics, Springer 1997.

Erdal Musoğlu, Dr. Nazife Baykal

ODTÜ/Enformatik Enstitüsü