YAŞAM TARZINDAN KAYNAKLANAN HASTALIKLAR VE SAĞLIK EĞİTİMİ

Özet: Sağlığın geliştirilmesi kavramı Dünya Sağlık Örgütünce (DSÖ), bireyin ve toplumun sağlık seviyesinin yükseltilmesi amacıyla yaşamşartlarında ve usullerindeki değişim ihtiyacını kabul eden birleştirici bir kavram olarak benimsenmektedir. (SOMUNCUOĞLU, S. 2000).

Yaşam tarzından kaynaklandığı bilinen kalp – damar hastalıkları, kanser türlerinin önemli bir bölümü, solunum hastalıkları, diabet, osteoporoz, beslenme bozukluğu (yetersiz, aşırı, dengesiz beslenme), gastrik ülser, fetüs yaralanması gibi hastalıklar DSÖ tahminlerine göre ölümlerin gelişmekte olan ülkelerde %40 – 50’sini gelişmiş ülkelerde de %70 – 80’ini oluşturmaktadır.

Bu hastalıkların ortaya çıkışı yaşam stilinin seçiminden kaynaklanan hastalıklardır. Bunların en bilinenleri yağlı yiyecekler ve tuzun fazla tüketilmesi, alkol ve tütün kullanımı, hareket yetersizliği, kirli hava ve kimyasal maddelerle teması sıralayabiliriz. (ÇELEBİOĞLU, A., T., 1997).

Literatür taramasışeklinde yapılan bu çalışma ile sağlığın geliştirilmesi ve yaşam tarzından kaynaklanan hastalıklar neden – sonuç bağlamında incelenmiş ve sağlığı geliştirme kavramı vurgulanarak yaşam tarzından kaynaklanan hastalıklar ve yaygınlığı ortaya konularak sözkonusu hastalıklarla mücadele kapsamında alınması gerekli bazı önlemlere yer verilmiştir.

Anahtar kelimeler: yaşam tarzından kaynaklanan hastalıklar, sağlık eğitimi, sağlığın geliştirilmesi.

Abstract: The concept of health improvement is considered as a concept that includes

changes in life conditions by WHO in order to develop health level of individual and public (SOMUNCUOĞLU,S.2000)

The disease arising from life style such as vessel diseases, most of cancer types, respiration diseases, diabetes Mellitus, Osteoporosis, nutrition disorders (insufficient, severe and unbalance nutrition), gastric ulcer, so as to the estimation WHO, cause 40-50% of deaths in developing countries and 70-80% in developed countries.

The reasons of these diseases arise from life style. Some well-known reasons

of these are severe consumption of fat and salt, the consumption of tobacco and alcohol, little body activity, contaminated air and contact with chemical substances.(ÇELEBİOĞLU, A.T., 1997)

With this study, which has been executed by literature scanning, improvement of health and disease arising from life style have been examined in the concept of reason- result and by explaining these diseases, some precautions have been shown.

Key Words: diseases arising from life style, health education, Improvement of health

YAŞAM TARZINDAN KAYNAKLANAN HASTALIKLAR ve SAĞLIK EĞİTİMİ

1 – GİRİŞ

Bireyin tercih ettiği yaşam stiline ilişkin olarak görülen hastalıklara yaşam tarzından kaynaklanan hastalıklar denilmektedir. Kalp damar hastalıkları, kanser türlerinin önemli bir bölümü, solunum hastalıkları, diabet, ostreoporoz, beslenme bozukluğu (yetersiz, aşırı, dengesiz beslenme), gastrik ülser, fetüs yaralanması ve güvensiz cinsel ilişki gibi hastalıkların görülme sıklığı genetik, çevre vd. etmenlerin de etkisi olmakla birlikte yaşam stili ile çok yakından ilgilidir. Bu hastalıklar, DSÖ tahminlerine göre ölümlerin gelişmekte olan ülkelerde %40-50’sini gelişmiş ülkelerde de %70-80’ini (ÇELEBİOĞLU A. T., 1997) ve tüm dünyada sağlıklı yaşam yılı kaybının 1/3’ünü oluşturmakta. (WHO Report 2002).

Dünya genelinde önlenebilir, insan – kaynaklı, hastalıklardan kaynaklanan ölümlerin azaltılması ve yaşam kalitesinin yükseltilmesi amacıyla, Dünya Sağlık Örgütü’nce (DSÖ) bireyin ve toplumun sağlık seviyesinin yükseltilmesi amacıyla yaşamşartlarından ve usullerindeki değişim ihtiyacını kabul eden birleştirici bir yaklaşım olarak sağlığın geliştirilmesi benimsenmiştir. (SOMUNCUOĞLU,S. 2000)

Sağlığın geliştirilmesi düşünce ve kavram olarak ilk önce endüstrileşmiş dünyada ortaya çıkmış daha sonra DSÖ tarafından “Herkes için Sağlık” politikasına ulaşmak için anahtar bir strateji olarak uyarlanmıştır (BAHAR, Ş., 2001)

Bu çalışmamızda, sağlığın geliştirilmesi ve yaşam tarzından kaynaklanan hastalıklar neden – sonuç bağlamında incelenecektir.

2 – RİSK ETMENLERİ:

Bunların en bilinenleri yağlı yiyecekler ve tuzun fazla tüketilmesi, alkol ve tütün kullanımı, hareket yetersizliği, kirli hava ve kimyasal maddelerle temas ve güvensiz cinsel ilişkiyi sıralayabiliriz.

Yukarıda sıralanan bu sağlık risklerinin dünya genelinde insanlığın sağlığı tehdit boyutu, ülkelerin gelişmişlik düzeyiyle bağlantılı olarak, farklı düzeydedir. Örneğin, beslenme bozukluğu, Afrika ülkelerinde besinsizlikten kaynaklanırken Kuzey Amerika gibi gelişmiş ekonomiye sahip ülkelerde obeziteden kaynaklanmaktadır (WHO Report, 2002).

Sözkonusu hastalıklar dünya genelinde görülen ölümlerin önemli bir bölümünü oluşturmasının yanında yaşam kalitemizin seviyesinin de önemli ölçüde de belirleyicisidirler.

Tablo – 1: Yaşam Tarzından Kaynaklanan Hastalıklar ve Nedenleri:

Hastalıklar Yanlış Diyet Aşırı alkol

tüketimi/ uyuşturucu madde kullanımı Tütün tüketimi Hareket yetersizliği Stres Kirli Hava /Kimyasal Maddelerle Temas Güvensiz cinsel ilişki

Kalp – Damar Hastalıkları
Kalp Hastalığı ** ** ** ** **
Çarpıntı ** ** * ** **
Hipertansiyon ** * ** **
Kanser türleri
Kolon/rektum Kanseri **
Akciğer Kanseri ** *
Serviks/uterus Kanseri *
Ağız ve farenks Kanseri * **
Özefagus Kanseri * **
Mide Kanseri *
Karaciğer Kanseri ** ** *
Solunum Yolu Hastalıkları ** ** **
Siroz **
Diabet ** ** ** **
Osteoporozis ** ** * **
Beslenme bozuklukları(1) ** ** **
Gastrik ülserler ** ** ** **
Fetüs Yaralanmaları ** ** **
Cinsel Hastalıklar **
(1) Kötü beslenme,şişmanlık, besleyici gıda yetersizlikleri dahil.
(**) Yüksek risk,
(*) Risk
Kaynak: World Health Forum, WHO/1990, Vol, 11, No.1’den faydalanılarak geliştirilmiştir.

Tablo – 1’de görüldüğü üzere, sadece bir kötü alışkanlık, bir çok hastalığın görülme sıklığının artışına neden olabilmektedir.

• Yanlış Diyet: Kalp – damar hastalıkları, kanser türleri, diabet, osteoporozis, beslenme bozuklukları ve gastrik ülser görülme sıklığının önemli ölçüde artışına neden olabilmektedir.

• Aşırı alkol tüketimi ve uyuşturucu madde kullanımı: Kalp – damar hastalıkları, kanser türleri, solunum yolu hastalıkları, siroz, diabet, osteoporozis, beslenme bozuklukları, gastrik ülser ve gebelerle fetüs yaralanmaları görülme sıklığının önemli ölçüde artışına neden olabilmektedir.

• Tütün kullanımı: Kalp – damar hastalıkları, kanser türleri, solunum yolu hastalıkları, osteoporozis, gastrik ülser ve gebelerde fetüs yaralanmaları görülme sıklığının önemli ölçüde artışına neden olabilmektedir.

• Hareket yetersizliği: Kalp – damar hastalıkları, diabet, osteoporozis ve beslenme bozuklukları görülme sıklığının önemli ölçüde artışına neden olabilmektedir.

• Stres: Kalp – damar hastalıkları, diabet, osteoporozis ve beslenme bozuklukları görülme sıklığının önemli ölçüde artışına neden olabilmektedir.

• Kirli hava ve kimyasal maddelerle temas: Kanser türleri, solunum hastalıkları, gastrik ülser ve gebelerde fetüs yaralanmaları görülme sıklığının önemli ölçüde artışına neden olabilmektedir.

• Güvensiz cinsel ilişki: Cinsel hastalıkların görülme sıklığının önemli ölçüde artışına neden olabilmektedir.

Tablo 1’de belirtilen hastalıkların ortaya çıkışşekli ve hastalığınşiddeti, bireyin karşılaştığı risk etmeninin sayısı, yoğunluğu, maruziyet süresi/kaç kez maruz kalındığı, kişisel etmenler (genetik yapı, yaşadığı ortam…) vb. nedenlere bağlı olarak değişiklik gösterir

Tablo – 2: Tüm dünyada yaşam tarzından kaynaklanan hastalıklara bağlı ölümler:
Neden Nüfus (bin) Toplam Erkek Kadın
Bin % Bin % Bin %
Kardiyovasküler hastalıklar
(Kalp – damar hastalıkları) 16 733 29.3 8 120 27.2 8 613 31.7
Akciğer kanseri 1 243 2.2 890 3.0 353 1.3
Ağız ve farenk kanseri 318 0.6 221 0.7 97 0.4
Özefagus kanseri 446 0.8 285 1.0 161 0.6
Mide kanseri 850 1.5 524 1.8 326 1.2
Kolon / rektum kanseri 622 1.1 323 1.1 300 1.1
Karaciğer kanseri 618 1.1 427 1.4 191 0.7
Serviks-uterus kanseri 239 0.4 … … 239 0.4
Kanser türleri 4 336 7.7 2670 9.0 1 667 5.7
Diabetes Mellitus 988 1.7 441 1.5 547 2.0
Solunum yolu hastalıkları 3 702 6.5 1 912 6.4 1 790 6.6
Sindirim sistemi hastalıkları 243 0.4 108 0.4 135 0.5
Alkol kullanımına bağlı rahatsızlıklar 91 0.2 77 0.3 13 0.0
Doğumsal anomaliler 493 0.9 255 0.9 238 0.9
Uyuşturucu kullanımına bağlı rahatsızlıklar 86 0.2 70 0.2 16 0.1
HIV/AIDS 2 777 4.9 1 447 4.8 1 330 4.9
*Beslenme Bozukluğu 485 0.9 215 0.7 270 1.0
**Toplam 29 934 52,7 15 315 51.4 14 619 53.4

Kaynak: The World Health Report, 2004.

*Protein – enerji malnütrisyonu, iyot yetersizliği, vitamin A yetersizliği, demir eksikliğine bağlı anemi tablosu beslenme bozukluğu kapsamında değerlendirilmiştir. Bu hastalıkların nedeni ekonomik kökenli olabildiği gibi, ağırlık DSÖ Avrupa Bölgesinde olmak üzere, beslenme alışkanlıklarından da kaynaklanmaktadır.

** Bayan ve erkek nüfusunun toplamının, genel toplam eşit olmama nedeni, küsuratlı sayıların yuvarlanmasından kaynaklanmaktadır.

Tablo – 2’yi incelediğimiz zaman, dünya genelinde yaşam tarzından kaynaklanan hastalıkların tüm ölümlerin % 52.7’si gibi önemli bir bölümünü oluşturduğunu görmekteyiz.

Tablo – 2’ye göre yaşam tarzından kaynaklanan ölümlere ilk üçüncü sıraya yüzde olarak baktığımız zaman:

• Kardiyovasküler hastalıklar (Kalp – damar hastalıkları) (%29.3),

• Kanser türleri (%7.7),

• Solunum yolu hastalıklarının (%6.5) oluşturduğunu görmekteyiz.

Tablo – 2’de, cinsiyete özgü kanser türleri hariç, kanser türlerinin her iki cins arasında farklı oranlarda görülmektedir. Bu farklılıkla ilgili ayrıntılar konumuz dışında kaldığı için detaylara bu makalemizde değinilmeyecektir.

3 – SAĞLIK EĞİTİMİ:

Sağlık eğitiminin çok sayıda tanımı olmakla birlikte Smith’e göre: “Bireylerin ve toplumun sağlığının geliştirilmesi, sürdürülmesi ve iyileştirilmesi ile ilgili bilgi, tutum ve davranışları kollektif olarak belirleyen etkileşimler bütünlüğüdür”. (TABAK, R. S., 2000)

Sağlık eğitiminin temel amacı; bireyin ve toplumun gereksinimlerini karşılayacak, sağlıklı yaşam için kişilerin sağlıklarını korumalarını ve geliştirmelerini olumlu bir çevre yaratmaları ve hastalananların tedavi olanaklarınıdan yararlanmalarını sağlayacak davranış değişikliği oluşturmaktır. (ÖZVARIŞ, B. Ş., 2001)

Yaşam tarzından kaynaklanan hastalıkların önlenmesine yönelik, ABD’de yapılan bir araştırmada sigara içmemeleri ile 328.000, fiziki eksersizle 178.000, kan kolestrol düzeyini %10 azaltmakla 133.000 ve yüksek kan basıncını kontrol altına almakla 69.000 ölümün bir yılda önlenebileceği hesaplanmıştır. (BİLİR N., ÜNER S., 2001).

Dünya genelinde, resmi ve gayri resmi tüm sağlık otoritelerinin, yaşam tarzından kaynaklanan hastalıkların tüm ölümlerin önemli bir kısmını oluşturduğu ve bu ölümlerin kişisel ve kurumsal düzeyde yürütülecek çabalarla önemli oranlarda azaltılabileceğini savunmakta oldukları gözlenmektedir. Bu konuda, DSÖ’nün çalışmalarından bir örnek verecek olursak: kurumsal düzeyde hükümetin gıdalarda ki tuz oranını azaltmasına yönelik yapmış olduğu yasal düzenlemeler ve birey düzeyinde ise bu kurallara uyulması ile kalp – damar hastalıklarında beklenilenden öte iyileşmeler olduğu görülmüştür (WHO Report 2002).

Bireyin, sağlık ve hastalıkla ilgili tutumlarda ve sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının geliştirilip sürdürülmesinde; yaş, cinsiyet, eğitim, yaşadığı ortam, sosyo – ekonomik düzey, sağlık hizmetlerine erişim, dini inancı, sağlık inancı, taşıdığı değerlerin ve tutumların önemli rol oynadığı görülmektedir. (ALTUN, İ., 2002)

Toplumun sağlık statüsünü yükseltmek ve yaşam tarzından kaynaklanan hastalıklarla mücadele etmek üzere Uluslar arası Sağlığı Geliştirme Ottowa Bildirgesindeşu beş temel stratejik yaklaşımla tanımlanmıştır:

• Sağlıklı kamu politikası oluşturma,

• Destekleyici ortamlar oluşturma,

• Toplum katılımını güçlendirme (halk için halkla beraber),

• Bireysel becerileri geliştirme,

• Sağlık hizmetlerini yeniden yönlendirme,

Yaşam tarzından kaynaklanan hastalıklarla mücadele stratejilerinde yukarıda verilen beş temel stratejinin etkinliği ve kapsamlı yaklaşım son derece önemlidir. İlgili sektörlerin ortak katılımını içeren tüm sağlığı geliştirme etkinliklerişu stratejik yaklaşımları kapsamalıdır.

1. Bireysel potansiyeli güçlendirilmesini teşvik etmek,

2. Sosyal yapılara destek sağlamak, sağlıklı ve güvenilir ortamlar geliştirmek,

3. Yaşam koşullarını geliştirmek,

4. Risk grupları için kamu politikalarının ve etkinliklerini koordine etmek,

5. Sağlık ve sosyal hizmetler sistemini en etkili ve en ekonomik çözümlere yönlendirmek,

Bu stratejilerin yöneldiği sağlığı geliştirme hedefleri ise dört grupta toplanmaktadır: Mortalite ve morbidite ile ilgili hedefler, sağlıklı yaşam biçimleri ve risk etmenleri ile ilgili hedefler, sağlık bilinci ve yaşam becerileri ile ilgili hedefler, sağlıklı çevreler ile ilgili hedefler (TABAK, R. S., 2000).

4 – SONUÇ:

Bireyin ve toplumun sağlığını koruyup geliştirebilmek, yaşam tarzından kaynaklanan hastalıklarla mücadele edebilmek için eğitim ve yaşamsal yetenekleri geliştirme etkinliklerine ağırlık verilmeli bu vasıtayla kişisel ve sosyal gelişimi desteklemeliyiz. Bu yöntemlerin tercih edilip harekete geçirilmesi birey üzerinde kendi sağlığı ve çevresinde daha fazla kontrol gücüne sahip olabilmesi ve sağlık için seçimler yapabilecek potansiyele ulaşmasına aracı olacaktır.

Sağlığı tehdit eden riskler üzerinde odaklanmak ve toplumun benimseyip uygulayabileceği stratejiler geliştirmek sözkonusu hastalıklarla mücadelede kilit taşı etkisi yaratır. Geliştirdiğimiz stratejiler toplumun kabul edebileceği ve benimseyebileceği nitelikte olmalıdır. Topluma mal edilmeyen yaklaşımlar ne kadar iyi niyetle başlamış olursa olsunlar toplumsal dönüşümü tetiklemeyeceği için süreklilik sağlayamayız.

5 – KAYNAKÇA:
1. ALTUN İ., “Kocaeli’nde Yaşayan Halkın Sağlıkla İlgili Tutumlarına ve Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışlarına İlişkin Bir Çalışma”, Sağlık ve Toplum Dergisi, Yıl:12, Sayı:3, 2002.
2. BİLİR N., ÜNER S.,”Kanıta Dayalı Tıp Uygulamaları”, Sağlık ve Toplum Dergisi, Yıl:11, Sayı:3, 2001.
3. ÇELEBİOĞLU, A. T., ”Yaşam Tarzından Kaynaklanan Hastalıklara Karşı Yürütülen Program”, Sağlık ve Sosyal Yardım Vakfı Dergisi, Yıl: 7, Sayı:3, 1997.
4. SOMUNCUOĞLU S., “Sağlığın Geliştirilmesi Kavramına Genel Bir Bakış”, I. Ulusal Sağlık İdaresi Sempozyum Bildiri Kitabı, 2000.
5. ÖZVARIŞ, Ş. B., “Sağlık Eğitimi ve Sağlığın Geliştirilmesi”, 2001.
6. TABAK, R. S., “Sağlık Eğitimi”, 2000.
7. “Ottowa Sağlığı Geliştirme Bildirgesi”, www.un.org.tr/who/who.html.
8. “World Health Forum”, www.who.int, WHO, Vol.11, No:1, 1990,
9. WHO Report 2004, www.who.int, 2004.
10. WHO Report 2002, www.who.int, 2002.

“I. Ulusal Sağlığı Geliştirme ve Sağlık Eğitimi Sempozyumu (Uluslararası Katılımlı), 24-26 Kasım 2004 Ankara Üniversitesi Sağlık Eğitim Fakültesi Sağlık Eğitimi Bölümü Ankara”

Sağ. Eğt. Feyzullah Şahin
Sağlık Bakanlığı Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğü