SAĞLIK MEVZUATI VE REKLAM
Yazılı hukuk kuralları , “Mevzuat” olarak bilinir. Mevzuat, Anayasadaki ilgili hükümlere aykırı olmamak kaydıyla çıkarılan kanunlar ile bu kanunlara aykırı olmamak üzere yürürlüğe konan tüzük, yönetmelik, yönerge, genelge ve diğer yazılı metinlerden oluşur .
Reklam, birşeyi halka tanıtmak, beğendirmek ve böylelikle sürümünü sağlamak için denenen her türlü yol olarak tarif ediliyor .Bu tarifin gereği olarak tüketimin özendirildiği ve rekabetin ön plana alındığı toplumlarda reklam önemli bir yere sahiptir.
Yazılı ve görsel basının en önemli gelir kaynağının reklam olması nedeniyle , reklamcılık sektöründe çok hızlı gelişmeler yaşanmıştır . Bu hızlı gelişim , sektörün kendisinde bile rahatsızlıklara yol açan bazı sorunlarıda beraberinde getirmiştir. Bu sıkıntıları aşabilmek amacıyla, sektör kendi içinde denetim mekanizması (Reklam özdenetim kurulu) oluşturmak zorunda kalmış, ancak bu bile yeterli olamamıştır.
Kamu sağlık kuruluşlarının yetersizliği, teknolojiye ayak uydurmadaki hantallığı, nüfusla orantılı olarak yaygınlaştırılmaması, bürokrasinin çokluğu ile işleyişin yavaş oluşu, özel sağlık kurum ve kuruluşu sayısının hızla artmasına neden olmuştur. Bu hızlı artış reklam sektörü tarafından bir pazar olarak görülürken ; özel sağlık kurum ve kuruluşlarıda kendilerini tanıtmak, kazançlarını arttırmak için reklam sektörüne başvurmaktadırlar. Bu yapılırken, sağlık kurum ve kuruluşlarını diğer ticari kuruluşlardan ayıran, reklam konusunda bağlayıcı maddeler içeren sağlık mevzuatı gözardı edilmektedir. Mevzuat doğrultusunda hareket edenler reklam verenlerin haksız rekabeti karşısında zarar görmekte, doğru davranışları nedeniyle bir türmcezalandırılmaktadırlar. Bunlara ilave olarak temel etik ilkeler hiçe sayılmakta, Hasta hakları ihlal edilmektedir. Hastaların özgür iradeleri ile karar vermeleri engellenirken,adalet ilkesi zedelenmektedir.
Sağlık alanını, diğer alanlardan ayıran temel özellik mevzuatın rekabetin gelişimini önleyici biçimde düzenlenmiş olmasıdır. Mevzuata reklamlarla ilgiliözel maddeler konarak,reklamlara net kısıtlamalar getirilmiştir. İstanbul Tabip Odası tarafından,reklam yaptığı için hakkında soruşturma açılan hekimlere, niye mevzuata aykırı reklam yaptıkları sorulduğunda şu cevaplar alınmıştır. Yaptığımın suç olduğunu bilmiyordum , bir daha tekrar etmeyeceğim.Herkes yapıyor bende yaptım. Hastanemizin halkla veya basınla ilişkiler bölümü yapmış, benim haberim yok. Biz yönetimi yeni devir aldık, bizim olayla ilgimiz yok, Ben böyle birşey söylemedim, medya görevlisi benim ağzımdan çıkmış gibi yazdı. Benim reklama ihtiyacım yok,ben zaten tanınan bir insanım. Bunun neresi reklam, ben sadece genel bir konu hakkında bilgi verdim gibi daha nice cevaplar .
Bunların sonucu olarak özellikle mesleğini uygulayan hekimler ve idareci hekimlerle sağlık kurum ve kuruluşlarının cezai bir yaptırımla karşı karşıya kalmamaları için sağlık mevzuatını iyi bilmeleri gerekir. Türk Ceza Kanununun 44. Maddesine göre kanunu bilmemek mazeret değildir .
Sağlık mevzuatındaki reklamlarla ilgili maddeler aşağıya çıkarılmıştır. Ayrıca sınırları aşan durumlarda uygulanacak maddelerde ilave edilmiştir.
1219 Sayılı” Tababet ve Şuabatı sanatların Tarzı icrasına dair yasa”
Madde : 24 – Mesleklerini uygulayan hekimler hastalarını kabul ettikleri yer ile muayene saatlerini ve uzmanlıklarını bildiren ilanlar verebilirler . Diğer biçimde ilan,reklam ve benzerlerini yapmaları yasaktır.
Madde : 27 – 5, 6, 10, 12, 15, 23, 24 Maddelerin hükümlerine uymayan hekimler 150 TL ‘ ya kadar hafif para cezası ile cezalandırılır.
Madde : 80 – Bu yasada yazılı para cezası , hafif hapis ve bir seneye kadar hapis cezasını gerektiren eylemlerin mahkemesi sulh mahkemelerinde ve daha ağır ceza gerektiren eylemlerin mahkemesi asliye mahkemelerinde görülür .
6023 Sayılı “Türk Tabipleri Birliği Kanunu “
Madde : 28 – İdare heyetinin diğer vazifelerişunlardır :
1 – Sanat icrası hakkındaki kanunların ve bunlarla ilgili mevzuatın gereği gibi uygulanmasına yardım etmek.Bu arada
a ) Oda azaları ile hastalar arasında aracılık yapmayı meslek edinenlerle oda azalarının işbirliği yapmasını,
b ) Meslek mensupları arasında karşılıklı gayrimeşru menfaat sağlanmasını,
c ) Meslek adabına uymayan ve tıp mesleklerinin icrasına dair kanunun kabul ettiği çerçeve dışında tabela kullanılmasını,
d ) Sinema,radyo,müstahdemler veya sair yazılı ve sözlü vasıtalarla reklam yapılmasını,
Önlemek.
Madde : 30 – 28. Maddenin I ve III numaralı fıkraların ( a,b ) ve c bentlerişümulüne giren hareketler idare heyetince hal ve tesviye edilemediği takdirde meslek adabı ile bağdaşmayan hallere kalkıştıkları görülen meslek mensuplarının deontolojiye veya amme hizmet veya selametine aykırı hareketleri,hadiseler ve delillerle tespit olunarak müdafaları istenir.
Yapılan tebligata 15 gün içinde cevap vermeyen azaların evrakı doğrudan doğruya,cevap verenlerinki müdafaanameleri ile birlikte haysiyet divanına tevdi olunur.
Madde : 39 – Haysiyet divanı,evrakı kendisine tevdi edilen azaların fiil ve hareketlerinin mahiyetine göre aşağıdaki inzibati cezaları verir:
a ) Yazılı ihtar,
b ) 25 Liradan 100 Liraya kadar para cezası,
c ) 15 günden 6 aya kadar geçici olarak sanat icrasından meni,
d ) Bir mıntıkada üç defa sanat icrasından meni cezası almış olanları o mıntıkada çalışmaktan meni.
Haysiyet divanları,bu cezaların verilmesine sıra gözetmeksizin geniş takdir hakkını kullanırlar.
Madde : 64 – Ücret ve herhangi bir menfaat mukabilinde tabiplere iş
getirenler veya delalet edenlere,üç aydan bir seneye kadar hapis cezası verilir.
19.2.1960 tarihinde yayınlanan “ Tıbbi Deontoloji Tüzüğü “
Madde : 8 – Tabiplik ve diş tabipliği mesleklerine ve tedavi müesseselerine, ticari bir veçhe verilemez.
Tabip ve Diş Tabibi yapacağı yayınlarda tababet mesleğininşerefini üstün tutmaya mecbur olup, her ne suretle olursa olsun , yazılarında kendi reklamını yapamaz.
Tabip ve Diş Tabibi , gazetelerde ve diğer neşir vasıtalarında,reklam mahiyetinde teşekkür ilanları yazdıramaz.
Madde : 9 – Tabip ve Diş Tabibi , gazete ve sair neşir vasıtaları ile yapacağı ilanlarda ve reçete kağıtlarında, ancak ad ve soyadı ile adresini, Tababet ihtisas nizamnamesine göre kabul edilmiş olan ihtisas şubesini, akademik ünvanını ve muayene gün ve saatlerini yazabilir.
Muayenehane kapılarına veya binaların dışına asılacak tabelaların ebadı ve adedi, mahalli tabip odaları tarafından tespit edilebilir . Tabipler ve Diş Tabipleri, tabip odalarının bu husustaki kararlarına riayet etmekle mükelleftirler.
Tabelalarda en çok iki renk kullanılabilir.Işık verici vasıtalarla tabelaları süslemek yasaktır.
Madde : 39 – Tabip ve diş tabibi, meslektaşlarının hastalarını elde etmeye matuf hareket ve teşebbüslerde bulunamaz.
Madde : 44 – Tabip ve Diş Tabipleri,bu nizamname hükümlerine aykırı hareket ettikleri takdirde , 6023 sayılı Türk Tabipleri Birliği kanununun 30. Maddesine tevfikan mensup oldukları Tabip Odaları idare heyetleri tarafından Haysiyet divanına sevkedilirler.
Tabip ve Diş Tabiplerinin inzibati ceza ile tecziye edilmeleri , haklarında ayrıca hukuki veya cezai takibat yapılmasına mani değildir.
6023 sayılı yasanın 59/g maddesine dayanılarak hazırlanan ve Türk Tabipleri Birliği 47. Büyük kongresinde kabul edilip, TTB yayın organlarından birinde yayınlanarak yürürlüğe giren “ Hekimlik Meslek Etiği Kuralları “
Madde : 11 – Hekim , mesleğini uygularken reklam yapamaz , ticari reklamlara araç olamaz, çalışmalarına ticari bir görünüm veremez ; İnsanları yanıltıcı, paniğe düşürücü, yanlış yönlendirici, meslektaşları arasında haksız rekabete yol açıcı davranışlarda bulunamaz. Hekim, yayın araçlarıyla yapacağı duyurularda varsa, Tababet Uzmanlık Tüzüğüne göre kabul edilmiş olan uzmanlık alanını, çalışma gün ve saatlerini bildirebilir. Tabela ve benzeri tanıtım araçlarının biçim ve boyutları yerel Tabip odası tarafından saptanır.
Madde: 46 – Hekimler bu kurallar bütünü hükümlerine aykırı davranışlarda bulunduklarında, 6023 sayılı TTB Yasasına göre tabip odaları yönetim kurulları tarafından onur kurullarına sevk edilirler. Hekimlerin disiplin soruşturmasına uğraması, haklarında ayrıca hukuki veya cezai takibat yapılmasına engel değildir.
Yukarıdaki maddelerde görüleceği üzere , sağlık kurum-kuruluş ve kişilerin yapacağı reklamlara sınırlama getirilmiştir. Sınırın dışına çıkan reklamlar için cezai işlemler yapılması gerekmektedir.Mevzuat sınırlarını aşan reklamlar için İl Sağlık Müdürlükleri ve Türk Tabipleri Birliğine bağlı Tabip Odaları yasal işlemleri başlatmaktadır.
Tabip Odaları, mevzuata aykırı reklamlar için ancak hekim olan gerçek kişiler hakkında soruşturma açabilir.Şirketler,hastaneler vs. gibi tüzel kişilikler hakkında açılacak soruşturmalarda muhatap o kurumların sorumlu hekimleridir Soruşturma açılabilmesi için hekimin Tabip Odasına üye olup olmaması önemli değildir. 6023 sayılı yasanın 7. maddesine göre mesleklerini serbest olarak uygulayan hekimlerin Tabip Odasına üye olması zaten zorunludur. Yine aynı maddeye göre özel kanunlarında üye olamayacaklarına dair hüküm bulunanlardan mesleklerini serbest olarakta icra edenler mesleki hak, yetki, disiplin ve sorumluluk bakımından bu kanun hükümlerine tabidirler. Ayrıca Tıp fakültesi mezunu olmayıp bazı branşlarda uzman olanlar içinde kıyas yolu ile yukarıdaki hükmün uygulanabileceği , Türk Tabipleri Birliği Merkez konseyi tarafından bir genelgeyle Tabip Odalarına duyurulmuştur. Bu kişilerin Tabip Odalarında açılan ayrı bir kütüğe kaydedileceği, oda kimliği alamayacağı, oda seçimlerin
de seçme ve seçilme haklarının olamayacağı belirtilirken; yetki , sorumluluk ve disiplin açısından 6023 sayılı yasa hükümlerine tabi oldukları bildirilmiştir .
İl Sağlık Müdürlükleride bu tür ihlallerde, gerekli araştırmayı yaptıktan sonra, Kaymakamlıklar kanalı ile Cumhuriyet Savcılığına başvuruda bulunur. Ayrıca Tabip Odalarına da gereğinin yapılması için bildirimde bulunur .
Hekimlerin disiplin soruşturmasına uğraması,yine yukarıdaki yasa ve tüzük maddelerinde görüldüğü gibi, haklarında ayrıca hukuki veya cezai takibat yapılmasına engel değildir.Tabip odaları, onur kurulları kanalıyle disiplin cezası verirken,Yönetim kurulu Cumhuriyet Savcılığına suç duyurusunda bulunabilir.
Yukarıda bahsettiğimiz sağlık mevzuatı dışında, sağlık sektörüde dahil tüm sektörleri içine alan; Sadece reklamı verenleri değil reklamı yapan ve yayınlayanları da ilgilendiren gerçek veya tüzel kişilik ayırımı yapmaksızın , reklam veya örtülü reklam sonucu haksız rekabete neden olan durumların ortadan kaldırılmasına yönelik varolan yasalarda aşağıya çıkarılmıştır.
3984 Sayılı Radyo ve Televizyonların kuruluş ve yayınları hakkında kanun
Madde : 21 – Her türlü yayında gizli reklam yapılması yasaktır.
Madde : 22 – Alkol ve tütün ürünleri reklamlarına izin verilemez.Reçete ile satışına izin verilen ilaç ve tedavilerin reklamı yapılamaz . Diğer ilaç ve tedavilerin reklamları dürüst , gerçeği yansıtan ve doğrulanması mümkün unsurlardan oluşacak ve ferdin zarardan korunması gereklerine uygun olacaktır.
Madde : 23 – Programlar yirmiikinci maddede yasaklanmış olan mal ve hizmetlerin üretimi veya satışıyle iştigal eden özel veya tüzel kişilerce desteklenemez.
Madde : 33 – Radyo ve Televizyon üst kurulu , öngördüğü yükümlülükleri yerine getirmeyen , izin şartlarını ihlal eden , yayın ilke ve esaslarına aykırı yayın yapan özel radyo ve televizyon kuruluşlarını uyarır . Bu uyarıda , ihlalin niteliği , ağırlığı ve tekrarı halinde sonuçları açıkça belirtilir.
İhlalin tekrarlanması halinde , ihlalin ağırlığına göre izin uygulaması bir yıla kadar geçici olarak durdurulur veya yayın izni iptal edilir.
4077 Sayılı “ Tüketicininkorunması hakkında kanun “
Madde : 16 – Ticari reklam ve ilanların yasalara ve genel ahlaka uygun , dürüst ve doğru olması esastır.
Tüketiciyi aldatıcı , yanıltıcı veya onun tecrübe ve bilgi noksanlıklarını istismar edici , tüketicinin can ve mal güvenliğini tehlikeye düşürücü ,şiddet hareketlerini ve suç işlemeyi özendirici , kamu sağlığını bozucu , hastaları , yaşlıları , çocukları ve özürlüleri istismar edici reklam ve ilanlar yapılamaz.
Madde : 17 – Ticari reklam ve ilanlarda uyulması gereken ilkeleri belirlemek , bu ilkeler çerçevesinde ticari reklam ve ilanları incelemek ve inceleme sonucuna göre 16 . madde hükümlerine aykırı hareket edenleri cezalandırmak,sözkonusu reklam ve ilanları durdurmak ve / veya aynı yöntemle düzeltmek hususlarında Bakanlığa öneride bulunmakla görevli bir “ Reklam Kurulu “ kurulmuştur.
Reklam Kurulu , ticari reklam ve ilanlarda uyulması gereken ilkeleri beleirlemede ; ülke koşullarının yanısıra , reklamcılık alanında evrensel kabul görmüş tanım ve kuralları da dikkate alır.
Madde : 25 – 16 . maddeye aykırı hareket edenler hakkında 200 milyon Türk Lirası para cezası uygulanır.16.maddeye aykırılık , ülke düzeyinde yayın yapan yazılı,sözlü,görsel vesair araçlar ile gerçekleşmiş ise,cezanın on katı uygulanır.Bakanlık ayrıca ticari reklam veya ilanın durdurulması ve / veya aynı yöntemle düzeltilmesini ilgililerden ister .
Bu isteğe rağmen 16 . maddeye aykırılığın devamı halinde,Bakanlık ticari reklam veya ilanın durdurulması ve / veya aynı yöntemle düzeltilmesi talebi ile tüketici mahkemesine başvurabilir.
Yukarıdaki fıkralarda belirtilen para cezaları , suçun aynı yıl içerisinde tekerrürü halinde iki misli olarak uygulanır . Para cezaları her yıl başında Türk Ceza Kanununun ek 2.madde hükümleri uyarınca arttırılır.
Bu kanunda yazılı fiiller hakkında verilecek idari para cezaları ,bu fiiller için diğer kanunlarda yazılı cezaların uygulanmasına engel olmaz.
4077 sayılı yasanın 17 . maddesine göre kurulan Reklam Kurulunun 18 üyesinden bir tanesi Türk Tabipleri Birliği temsilcisidir.Reklam Kurulu, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı bünyesinde görev yapmakta olup , tüm reklam ve ilanları inceleme yetkisindedir . Reklam Kurulu , reklamın yerel veya ülke çapında olmasına göre 5.4 milyarla 54 milyar arasında para cezası verebilmekte , ayrıca yayını durdurma ve düzeltme cezalarıda önerebilmektedir . Sağlık alanındaki reklamlar ‘yasalara uygun olması’ esasına göre değerlendirilmekte ve değerlendirme sonucunda sağlık mevzuatında belirlenmiş amir hükümlere göre karar verilmektedir .
Buraya kadar bahsettiklerimizden,sağlık mevzuatı içinde yer alan yasalar tüzükler ve genelgeler hekim olan gerçek kişilerle yine hekim olan sağlık kurum ve kuruluşlarının sorumlu müdürlerini , başhekimlerini ilgilendirmektedir . Hekimler , kendilerinin veya sorumlusu oldukları kurumlarının reklamlarını yaparken yada kurumları reklam yaparken doğrudan sorumluluğun kendilerinde olduğunu bilerek hareket etmeli , reklam için belirlenmiş çerçevenin dışına çıkmamalı , çıkılmasınada izin vermemelidir .İçinde bulunduğumuz sağlık camiasının onuru , saygınlığı için haksız rekabet yaratan ve etik olarak benimsenmeyen her türlü çerçeve dışı reklamların ( örtülü reklamlarda dahil ) takipçisi olmak her sağlık çalışanının görevi olmalıdır.
Basın , reklam kuruluşlarıda RTÜK yasasıyle Tüketicinin korunması hakkındaki yasa hükümlerine göre hareket etmeli ve yasal reklam sınırlarını aşmamalıdır . Ayrıca gazeteci , Türkiye gazetecileri hak ve sorumlulukları bildirgesine uymalı, sağlık reklamlarının sınırlarını zorlamamalıdır. Özellikle basın,reklam kuruluşları yöneticileriyle gazetecilerin ; sağlık haberini vermeden önce ve reklam alırken, bu konuda uzman kadrolara danışmaları, görüş almaları yanılgıya düşmemeleri açısından gereklidir.
Sağlık mevzuatının eski olması tartışma konusu olabilir. Güncelleştirmeye ihtiyacı olabilir . Ama bir gerçek var , oda istesekte istemesekte ona uymak zorunda olmamız . Bilmiyorsak öğrenmeliyiz. Unutmayalım; En iyi reklam , iyi hekimlik yapmak ve kaliteli sağlık hizmeti vermektir.
KAYNAKLAR
1- Özcan C,Genç MF:Sağlık mevzuatı.Sağlık Hizmetleri el kitabı.Ed:Hayran O, Sur H . Yüce yayım. İstanbul.1998.373-435.
2- T.D.K. Türkçe Sözlük.” Reklam “ maddesi . Milliyet . Cilt:2. İstanbul. 1992.
3- Giritlioğlu H : Serbest piyasa mantığı değil ,Etik.Hekim Forumu. Mart-Nisan 1999. 7-9.
4- Gülhan Y : Dur diyebilmek.Hekim Forumu.Mart-Nisan 1999. 6.
5- Şendağ N : Haksız Rekabet.Hekim Forumu.Mart-Nisan 1999.8.
6- Hancı H : Tıbbi Hukuk.Hekimin yasal sorumlulukları.Egem Tıbbi Yayımcılık.İzmir.1995.
7- Güler M : Mevzuat.Türk Tabipleri Birliği yayını.Ankara.1999.
8- Hekimlik Meslek Etiği Kuralları:Türk Tabipleri Birliği yayını.Ankara . 1999.
9- Arıkan A : Hekim ilanları ve Tanıtım etiği . III. Tıbbi Etik Sempozyumu bildirileri.Biyoetik Derneği yayını.Ankara.1998.199-215.
10- Resmi Gazete : Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları hakkında Kanun.Kanun no:3984.Yayım tarihi:20.4.1994.Sayı:21911.Sayfa:7353-64.
11- Resmi Gazete : Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun.Kanun no :4077 Yayım tarihi:8.3.1995 Sayı:22221.Sayfa:7487-96.
Yıldırım Gülhan
